Αναδημοσίευση από την Πεμπτουσία
Σκιαθίτικη λειτουργική και ψαλτική παράδοση (α’ μέρος)
8 Αυγούστου 2013
Η Σκιάθος ήταν απ τα νησιά που δέχθηκαν τους Κολλυβάδες Πατέρες οι οποίοι διαμόρφωσαν στο νησί μια παράδοση λειτουργική και ψαλτική που διασώζεται ως τις μέρες μας. Εκεί μεγάλωσαν οι δυο Αλέξανδροι των ελληνικών γραμμάτων και εκεί κατέγραψε το Τυπικό του ο παπα Γιώργης Ρήγας. Η Πεμπτουσία μίλησε με τον Κωνσταντίνο Κουτούμπα ΜSc Θεολογίας, Πρωτοψάλτη του Ι.Μ.Ν. Τριών Ιεραρχών Σκιάθου, Αγιογράφο με ατομικές και ομαδικές εκθέσεις στο ενεργητικό του, για αυτή την σκιαθίτικη εκκλησιαστική παράδοση.
Πεμπτουσία: Μπορείτε να μας μιλήσετε για την λειτουργική και ψαλτική παράδοση της Σκιάθου;
Κωνσταντίνος Κουτούμπας: Η ψαλτική παράδοση της Σκιάθου φέρει πολλές επιδράσεις. Το πρώτο που θα διαπιστώσει κανείς όταν ευρεθεί στο εκκλησιαστικό περιβάλλον του νησιού είναι η ιδιαιτέρως κατανυκτική ατμόσφαιρα. Ως γνωστόν η λειτουργική παράδοση του νησιού επηρεάστηκε από την παρουσία των Κολλυβάδων στο νησί τον 18ο αιώνα, πράγμα που διαφαίνεται μέχρι σήμερα στην τοπική λειτουργική πράξη. Οι Ενορίες, για παράδειγμα, ακολουθούν το Τυπικό του Παπα-Γιώργη Ρήγα (+1960), Οικονόμου, Δασκάλου και Λαογράφου της Σκιάθου, ο οποίος συγκέντρωσε όλη την πολιτιστική πνευματική και εκκλησιαστική κληρονομιά του νησιού, σε μια καίρια για τη Σκιάθο εποχή, πριν ακριβώς ξεκινήσει ο τουρισμός. Αντιπαραβάλλοντας το Τυπικό του Ρήγα με το Τυπικό του Αγίου Σάββα, διαπιστώνουμε την ευλαβική προσήλωση του ενοριακού τυπικού της Σκιάθου στο μοναστικό τυπικό, τόσο στις πανηγύρεις όσο και στις ακολουθίες του νυχθημέρου.
Ως προς την ψαλτική τέχνη εμφανίζονται ανάλογες επιδράσεις. Σύντομα και αργοσύντομα στιχηραρικά μέλη, όπως ο Πολυέλαιος, διαιρεμένος σε τέσσερεις στάσεις όπου εναλλάσσονται τέσσερις ήχοι (ο πρώτος, ο πλάγιος του πρώτου, ο βαρύς διατονικός και ο πλ. β’ νενανώ), αποτελούν γνώριμα ακούσματα στις Αγρυπνίες της υπαίθρου, στα διάσπαρτα στο νησί εξωκκλήσια του. Αλλά και το αργοσύντομο στιχηρό ‘‘Ὡς γενναῖον ἐν Μάρτυσιν’’, που ψάλλεται κατά την εορτή του Αγίου Γεωργίου, μαρτυρεί ανάλογη επίδραση. Τα κολλυβαδικά μελωδήματα τα κατέγραψε ο Παπα-Γιώργης Ρήγας στο βιβλίο του ‘‘Μελωδήματα Σκιάθου’’.
Π.: Ποιες οι προσωπικές σας ψαλτικές καταβολές, πόσο σας επηρέασε η σκιαθίτικη ψαλτική παράδοση;
Κ.Κ.: Ο ομιλών κατάγεται από οικογένεια ιεροψαλτών. Ο παππούς μου, Κων. Ι. Κουτούμπας, από τον Άγιο Βλάσιο Πηλίου ορμώμενος, μαθήτευσε Βυζαντινή Μουσική κοντά σε διδασκάλους του Πηλίου –απόφοιτους της Σχολής Κωνσταντινουπόλεως. Υπηρέτησε σε πολλούς Ναούς του Βόλου αλλά και στην Ανάληψη Βόλου για περισσότερο από 30 έτη ως Πρωτοψάλτης[1]. Τις γνώσεις του μετέδωσε στους δύο υιούς του που σήμερα ψάλλουν και αυτοί σε αναλόγια της Σκιάθου. Τις πρώτες γνώσεις στην βυζαντινή μουσική τις απέκτησα κοντά στον αδερφό του πατέρα μου Ευστάθιο Ι. Κουτούμπα, ο οποίος ψάλλει σήμερα στην Ι. Μονή Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Σκιάθου. Κοντά του μαθήτευσα περί τα τέσσερα έτη. Παράλληλα ακολουθούσα τον θείο μου παπα-Γιώργη στα εξωκκλήσια και τις εορτές αλλά και τους μακαριστούς σήμερα ιεροψάλτες των Τριών Ιεραρχών, Ευστάθιο Πατσογιάννη και Ιωάννη Μπαράκη, κοντά στους οποίους γαλουχήθηκα στην Τάξη, το Τυπικό της Λατρείας και κυρίως στο λειτουργικό ήθος. Αν και σχεδόν πρακτικοί Ιεροψάλτες, που γνώριζαν ελάχιστα την βυζαντινή παρασημαντική, ωστόσο απέδιδαν άψογα το ύφος και το ήθος της οκταηχίας. Η πλησίον τους δι’ ακροάσεως μαθητεία υπήρξε θεμελιώδης. Κατόπιν ολοκλήρωσα τη μουσική μου παιδεία στη Θεσσαλονίκη, κοντά στον αείμνηστο Δάσκαλο Δημήτριο Σουρλαντζή, Άρχοντα Μουσικοδιδάσκαλο του Οικ. Πατριαρχείου, κοντά στον οποίο πήρα Πτυχίο και Δίπλωμα Βυζαντινής Μουσικής. Σήμερα ψάλλω μαζί με τον πατέρα μου στον Ι. Μ. Ναό Τριών Ιεραρχών Σκιάθου. Παράλληλα διδάσκω βυζαντινή Μουσική στο παράρτημα της Σχολής Βυζαντινής Μουσικής-Ψαλτικής Τέχνης της Ι. Μητροπόλεως Χαλκίδος, που εδρεύει στο Πνευματικό Κέντρο των Ενοριών Σκιάθου.
Π.: Ποιά η έννοια του εκκλησιαστικού ήθους σε Παπαδιαμάντη και Μωραιτίδη είναι κάτι ζωντανό σήμερα;
Κ.Κ.: Ο ομιλών απολαμβάνει την ιδιαίτερη ευλογία να ψάλλει στο Ναό όπου μεγάλωσαν και από μικρά παιδιά έψαλαν ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και ο Αλέξανδρος Μωραϊτίδης, στο Μητροπολιτικό Ναό των Τριών Ιεραρχών Σκιάθου. Στεκόμαστε στα ίδια αναλόγια που κάποτε έψαλαν, χρησιμοποιούμε τα ίδια παλαίτυπα βιβλία, στα οποία όχι σπάνια βλέπουμε αποτυπωμένες διορθώσεις των εσφαλμένων, από τις ίδιες γραφίδες που έγραψαν ‘‘Τὸν Ἀλιβάνιστο’’ και το ‘‘Ἄρατε Πύλας’’.
Αλλά και διηγήσεις ανάλογες μαρτυρούν την ευλαβή άδολη διακονία τους στο αναλόγιο. Μια από αυτές διασώζει το εξής γεγονός: Κατ’ έτος ο Παπαδιαμάντης επισκεπτόταν την ημέρα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου το εξωκκλήσι της Παναγίτσας του Καρδάση ή στο Πυργί, την οποία είχε ανακαινίσει περί τα τέλη του 19ου αιώνα ο παιδικός του φίλος Ιωάννης Πόθος ή ‘‘Καρδάσης’’. Το εκκλησάκι αυτό απέχει 2 ώρες περίπου από την πόλη της Σκιάθου. Γινόταν δε τριήμερο πανηγύρι, όπου οι πανηγυριστές έφταναν με τρόφιμα και την ‘’κομπάνια τους’’, τα απαραίτητα εφόδια για διανυκτέρευση. Πριν την Αγρυπνία και το Μεγάλο Εσπερινό, τελούνταν ο Μικρός Εσπερινός, και ακολουθούσε το νηστίσιμο γεύμα, όμοια με την τυπικό των Αγρυπνιών στο Άγιον Όρος.
Εκείνη τη χρονιά ο Παπαδιαμάντης άργησε να φτάσει. Τότε ο Ιερέας που θα τελούσε την Αγρυπνία λέει στην ομήγυρη να ξεκινήσουν με τον Μικρό Εσπερινό, αφού θα μεσολαβούσε αρκετή ώρα μέχρι την Αγρυπνία για να τους προλάβει ο κυρ Αλέξανδρος πριν το Απόδειπνο. Κάθιδρος ο Παπαδιαμάντης έφτασε στο Ναΐσκο την ώρα που ψαλλόταν το δοξαστικό του Μικρού Εσπερινού. Χωρίς να παραπονεθεί καθόλου ο φιλακόλουθος, γυρίζει προτού να εισέλθει και ξεκινά σύνοφρυς το δρόμο της επιστροφής. Ο μπάρμπα Γιάννης ο Πόθος που τον είδε από το κελλί, γνωρίζοντας το ευέξαπτον του χαρακτήρα του αλλά και την άδολη ψυχή του, πήρε μαζί του μια φιάλη ρακή και δυο ποτήρια και τον ακολούθησε σιωπηλός. Εμπρός ο Παπαδιαμάντης, πίσω ο Καρδάσης. Μετά από πέντε λεπτά έφτασαν σε μια πηγή με τρεχούμενο νερό, όπου ο μπάρμπα Γιάννης πρόλαβε και γέμισε δύο ποτηράκια από τη διαυγή ρακή, προτείνοντας το ένα στον κυρ Αλέξανδρο.
– Ε, Αλέκο, πίνουμε μια ρακή;
-Πίνουμε.
-Πίνουμε και ένα νερό;
-Πίνουμε.
-Πάμε τώρα στην Αγρυπνία;
-Πάμε.
Κι έτσι επέστρεψαν πίσω.
Αυτή η όμορφη διήγηση διασώθηκε από στόμα σε στόμα έως σε εμάς, και μαρτυρεί το αγνό λειτουργικό ήθος των δύο διηγηματογράφων της Σκιάθου αλλά και το αναλόγου ποιότητος εκκλησιαστικό περιβάλλον στο οποίο είχαν την ευλογία να ανατραφούν.
(συνεχίζεται)
[1] Εκτενέστερα βλέπε http://www.skiathosiconography.blogspot.gr/2011/08/blog-post.html
Σκιαθίτικη λειτουργική και ψαλτική παράδοση (β΄μέρος)
12 Αυγούστου 2013
Π.: Υπάρχει θρησκευτικός τουρισμός στο νησί; οι επισκέπτες στη Σκιάθο ψάχνουν την ”άλλη” Σκιάθο, όπως την γνώρισαν μέσα από τις διηγήσεις του Παπαδιαμάντη και του Μωραϊτίδη;
Κ.Κ.: Η Σκιάθος είναι ένα προικισμένο νησί, ένας ευλογημένος τόπος. Το κατάφυτο φυσικό περιβάλλον της, στολισμένο περιμετρικά με απείρου κάλλους παραλίες και μεγάλης βιοποικιλότητας βλάστηση, είναι το πρώτο που διαπιστώνει ο επισκέπτης της. Όταν όμως γνωρίσει το νησί, τότε μπορεί να γευτεί αυτή ακριβώς τη μεγάλη από Θεού ευλογία.
Η θαυματουργός εικόνα της Παναγίας της Εικονίστριας, η οποία βρέθηκε με θαυμαστό τρόπο το 1650 και φυλάσσεται σήμερα στους Τρεις Ιεράρχες, αποτελεί τη μεγαλύτερη από Θεού δωρεά και το πιο σημαντικό Προσκύνημα στο νησί. Δυστυχώς όμως, δεν έτυχε ανάλογης φήμης όπως άλλα Προσκυνήματα, στα οποία συρρέουν επισκέπτες, αποκλειστικά για να προσκυνήσουν την Πολιούχο. Και αυτό γιατί η Σκιάθος υπήρξε ένα από τα νησιά στα οποία ξεκίνησε τουριστική δραστηριότητα ευθύς αμέσως με την έναρξη του τουρισμού στην Ελλάδα, τη δεκαετία του ‘60, πράγμα που έφερε μεν μεγάλη ανάπτυξη, άλλαξε δε ραγδαία τον τρόπο ζωής στο νησί. Ωστόσο, πνευματικούς πνεύμονες εν μέσω του θέρους αποτελούν οι Αγρυπνίες που τελούνται στα 70 εξωκκλήσια του νησιού, διάσπαρτα στις εξοχές του, την ημέρα της εορτής τους. Η Αγρυπνία ξεκινά μετά τη δύση του ηλίου με το Απόδειπνο και τον Μεγάλο Εσπερινό, μετά το πέρας του οποίου γίνεται μικρή διακοπή, κατά τη διάρκεια της οποίας διανέμεται η αρτοκλασία, ο καφές και άλλα κεράσματα που προσφέρει η οικογένεια που επιμελείται του Ναού και της εορτής. Στο διάστημα αυτό, ο φίλεργος παπα-Γιώργης Σταματάς, Αρχιερατικός επίτροπος Σκιάθου, ο οποίος εφημερεύει μαζί με τον υιό του παπα-Νικόλα στο μητροπολιτικό Ναό, έχει καθιερώσει εδώ και 30 χρόνια να διαβάζει αντί Συναξαρίου απόσπασμα από ανάλογο διήγημα του Παπαδιαμάντη ή του Μωραϊτίδη, σχετικό με την τοποθεσία και την εορτή. Αποτελεί μοναδική εμπειρία να βρίσκεται ο επισκέπτης στην Αγρυπνία της Μεταμορφώσεως, στο Χριστό στο Κάστρο, και να ακούει ‘’Τὸ Χατζόπουλο’’, να ατενίζει το Τζαμί του Κάστρου και να ακούει ‘’Τον αβασκαμό του Αγά’’ ή το ‘’Γάμο του Καραχμέτη’’. Μετά το διήγημα συνεχίζει η Ακολουθία του Όρθρου, κατά την οποία ψάλλεται ο Πολυέλεος σύμφωνα με την τοπική μουσική παράδοση, σε σύντομο στιχηραρικό μέλος, και η Θεία Λειτουργία που τελειώνει μετά τα μεσάνυκτα.
Αλλά και άλλες Εορτές τις Εκκλησίας διασώζουν παλαιά έθιμα. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε την Ακολουθία των Χριστουγέννων που εξακολουθεί να τελείται από τις 1 έως τις 4 τα μεσάνυκτα καθώς και την Ακολουθία του Επιταφίου παρομοίως, με την περιφορά του Επιταφίου στις 4:00π.μ., στα πρότυπα του βυζαντινού ‘‘βαθέως Όρθρου’’.
Μέσα από αυτά διαπιστώνει κανείς ότι η Σκιάθος μπορεί να ικανοποιήσει τον κάθε επισκέπτη σε ό, τι αναζητά. Αρκετοί δε επισκέπτες της που ψάχνουν να βρουν την άλλη Σκιάθο, ‘‘τη Σκιάθο του Θεού και του Παπαδιαμάντη’’, εντυπωσιάζονται με τις όμορφες αυτές βραδυές καθώς βρίσκονται σε ένα άλλο τόπο, ήρεμο, απλό και πνευματικό.
Π.: Στη Σκιάθο παρατηρούνται στοιχεία εκδυτικισμού ή και ανατολικών επιδράσεων στη μουσική και το λαϊκό πολιτισμό της;
Κ.Κ.: Η Σκιάθος δέχτηκε πολλές επιδράσεις στη μουσική της παράδοση. Ευρισκόμενη μεταξύ Πηλίου και Ευβοίας, ατενίζοντας τη Μακεδονία και το Άγιον Όρος, η Σκιάθος δέχτηκε πολλές επιδράσεις από τις κατά καιρούς κοινωνικοπολιτικές αλλαγές, από την οθωμανική περίοδο έως τις μέρες μας. Αυτό διαφαίνεται τόσο στην ψαλτική όσο και στη λαογραφική παράδοση. Ο Παπα-Γιώργης Ρήγας στον πρώτο τόμο του 4τομου έργου του «Σκιάθου Λαϊκός Πολιτισμός» καταγράφει 152 σκοπούς (22 σε α’ ήχο, 19 σε β’, 13 σε δ’, 41 σε πλ. α’, 20 σε πλ. β΄, 4 σε βαρύ, 29 σε πλ δ’ και 4 μικτά) και πάνω από 300 τραγούδια, στα οποία διαφαίνεται η μουσική πολυμορφία των τραγουδιών της Σκιάθου, με άλλοτε γνωστούς σκοπούς της Ελλάδος και της Μικράς Ασίας, άλλοτε άγνωστους. Ο παπα-Γιώργης Ρήγας βέβαια, υπήρξε μαθητής του Σακελλαρίδη. Εισήγαγε μάλιστα μελοποιήσεις του κατά τις Ακολουθίες των πρώτων ημερών της Μεγάλης Εβδομάδος. Είναι δε τόσο γνωστές και οικείες στο εκκλησίασμα που αποτελούν ‘‘μέρος της παράδοσης’’, κοντά στα άλλα γνωστά ‘‘κολλυβαδικά’’ μελωδήματα. Αυτή η συμπόρευση ετερόκλητων μεταξύ τους στοιχείων δίνει μια μοναδική ‘’πολυφωνία’’ στη μουσική αλλά και ειδικότερα την ψαλτική παράδοση του νησιού.
Π.: Έχετε ένα λόγο προς τη νεότερη γενιά για να ασχοληθεί με τη βυζαντινή μουσική τι θα τους συμβουλεύατε;
Κ.Κ.: Προς όσους ενδιαφέρονται να ασχοληθούν με την βυζαντινή μουσική έχω να πω τα εξής. Δεν υπάρχει τίποτε γλυκύτερο από την ενασχόληση με τη μουσική και ιδίως την εκκλησιαστική μας μουσική. Απαιτεί ωστόσο δια βίου μαθητεία και σπουδή. Τα έτη σπουδών που προβλέπει το πρόγραμμα των Σπουδών δεν αρκούν. Χρειάζεται –πέρα από τις φωνητικές ικανότητες- να αφιερώσει κανείς όλη του τη ζωή. Το αναλόγιο αποτελεί πρακτικό διδασκαλείο, όπου ο μαθητής θα ακροάται το δάσκαλό του αλλά και θα κάνει πρακτική εφαρμογή των όσων έμαθε. Δεν πρέπει όμως να αρκεστεί σε αυτό. Το αναλόγιο έχει τις απαιτήσεις του -από πολλές απόψεις. Πόσο μάλλον στην εποχή μας, κατά την οποία αφενός βαλλόμεθα καθημερινά από μια μουσική πανσπερμία, αλλότρια της παραδόσεώς μας, εφ ετέρου απομακρυνόμαστε από την πολιτιστική μας μουσική κληρονομιά. Ας μην αποκαρδιωνόμαστε όμως. Όταν ενσκύψουμε με σεβασμό και ταπείνωση στην μουσική μας, αυτή θα μας χορτάσει με τους καρπούς της και την γλυκύτητά της.
Π.: Ευχαριστούμε!
Κ.Κ.: Σας ευχαριστώ!
