Ο ρόλος του τεχνίτη στην τέχνη της εικόνας

Διάλογος με το περιοδικό Πεμπτουσία

13 Μαΐου 2014

Η τέχνη της εικόνας και ο τρόπος εικονογράφησης είναι το θέμα της συνέντευξης που έδωσε στην Πεμπτουσία ο θεολόγος και ζωγράφος Κωνσταντίνος Κουτούμπας.

Πεμπτουσία: Για να δημιουργήσετε μια καινούργια εικόνα είναι αναγκαίο να στηριχτείτε σε παλαιά πρότυπα;  σε ποιο βαθμό επεμβαίνετε εικαστικά εσείς;

Κωνσταντίνος Κουτούμπας: Η τέχνη της Εικονογραφίας έχει δικούς της κανόνες, δικούς της τρόπους έκφρασης και κυρίως δικούς της συμβολισμούς, οι οποίοι λειτουργούν διαχρονικά και διατρανώνουν τη θεολογία της Ζ’ Οικουμενικής Συνόδου, όπου η τιμή της εικόνος ”ἐπὶ τὸ πρωτότυπον διαβαίνει”. Αυτό το πλαίσιο διασφαλίζει την ήδη προγενέστερη εικονογραφική παράδοση που φθάνει έως τον πρώτο εικονογράφο, τον Απόστολο Λουκά, και τη μεταλαμπαδεύει από δάσκαλο σε μαθητή διαχρονικά. Ωστόσο αποτελεί και το πλαίσιο μέσα στο οποίο καλείται να κινηθεί ο Εικονογράφος και να μιλήσει ίσως στη γλώσσα των συγχρόνων του. Ο Εικονογράφος σχοινοβατεί ανάμεσα σε δύο άκρα. Στην προσκόλληση σε παλαιότερα εικονογραφικά πρότυπα και στην απόλυτα ελεύθερη παραγωγή έργων. Χρέος έχει να μελετά και να σπουδάζει τα εικονογραφικά παραδοσιακά πρότυπα χωρίς να προσκολλάται σε μία Σχολή (μακεδονική, κρητική κλπ). Ενίοτε, όταν οι συνθήκες το απαιτούν, μπορεί να εργαστεί και αντιγραφικά. Ωστόσο η αντιγραφική διαδικασία εντάσσεται και αυτή στο πλαίσιο της σπουδής αλλά και της πρόσληψης των ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών του εν λόγῳ έργου, που θα τα αξιοποιήσει κατόπιν. Αυτό όμως δεν αμβλύνει τον προσωπικό χρωστήρα που είναι εμφανής σε κάθε εικόνα, δια χειρών του.

Π.: Πόσο σημαντικό είναι ο αγιογράφος να έχει πνευματική βιωματική σχέση με τα πρόσωπα που εικονογραφεί;

Κ.Κ.: Είναι αναγκαίο αν όχι προαπαιτούμενο ο εικονογράφος να επιτελεί το έργο του με προσευχητική διάθεση. Έχει ειπωθεί ότι το διακόνημα του εικονογράφου είναι όμοιο με αυτό του ιερέως, καθώς ανασυνθέτει και μεταβάλει τα στοιχεία της φύσης (ξύλο, χρωστικές, ρητίνες), σε αναγεννημένες εν Χριστώ μορφές και εκτυπώματα. Αν και αναγνωρίζει – με την χαρακτηριστική υπογραφή- ότι δεν ενεργεί ο ίδιος αλλά ο Θεός ενεργεί διά χειρός του, ωστόσο οφείλει προσπαθεί στη βιοματική μετοχή στο έργο του. Να μελετά το βίο του Αγίου που εικονίζει και να τον επικαλείται. Θα ήταν κοινότυπο να πούμε ότι απαιτείται Μυστηριακή ζωή, παρόλο που ο Θεός ενεργεί μέσω της εικόνος του, έστω και χωρίς αυτή.

Π.: Με το έργο σας προσπαθείτε να επικοινωνήσετε με τους θεατές ή επιζητείτε την αναφορά σας μόνο προς το Χριστό και τους αγίους;

Η Εικόνα έχει διαλογική σχέση με τον θεατή – πιστό. Από πολύ νωρίς εγκαταλείφθηκε η μετωπική στάση στα πρόσωπα του Χριστού και των Αγίων και υιοθετήθηκε η υπο γωνία μετωπική στάση -η λεγόμενη 10 μοιρών θέση- αριστερά η δεξιά, με το βλέμμα να ακολουθεί αντίρροπη ως προς το πρόσωπο κίνηση, με αποτέλεσμα να κοιτά τον πιστό κατά πρόσωπον όπου κι αν σταθεί. Ακόμη, η έλλειψη σκιἀς, η απουσία προωπτικής, η τοποθέτηση των ψυχρών χρωμάτων μπροστά από τα θερμά, όλα αυτά συνεργούν στο ὀτι η εικόνα κινείται προς τα έξω, μεταμορφώνοντας τον κόσμο, παρουσιάζοντας μια εικόνα των εσχάτων και του ανακαινισμένου εν Χριστώ κόσμου. Μετέχει τόσο της κοινωνίας με τους πιστούς όσο και της κοινωνίας των πιστών με το εικονιζόμενο, ”ὡς ἡ πίστις αὐτῷ χωρεῖ”.

Π.: Είδαμε ένα από τα έργα σας τον αγ. Θεόδωρο το Βυζάντιο με σκηνές από το μαρτύριο του. Εικόνες με το μαρτύριο των αγίων και παραστάσεις από το βίο τους από πότε εμφανίζονται στην εικονογραφία είναι παράδοση παλαιά;

Κ.Κ.: Συναξαριακές ή βιογραφικές όπως θα λέγαμε σήμερα εικόνες κυρίως εμφανίζονται στην κρητική σχολή και κατά την ύστερη τουρκοκρατία. Βέβαια δεν αποτελεί καινοτομία. Ήδη από τον 8ο αιώνα έχουμε εικόνες που περιγράφουν το δωδεκάορτο, ή αναφέρονται σε μαρτυρολόγια ή το Συναξαριστή κατά μήνα (πχ. Ι. Μ. Σινά, Άγ. Όρος κ.α.). Κατά την οθωμανική περίοδο οι εικόνες απετέλεσαν τα βιβλία των αγραμμάτων. Παράλληλα υπήρχε μεγαλύτερη ανάγκη να διαδοθούν τα μαρτύρια των Αγίων και κυρίως των Νεομαρτύρων, προς ενίσχυση και εμψύχωση των διωκομένων χριστιανών, αλλά και ως απόδειξη της διαρκούς παρουσίας της χάριτος του Αγίου Πνεύματος στη ζωή της Εκκλησίας. Το Συναξάριον του Αγίου Θεοδώρου, μας το διέσωσε ο Όσιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, στο Νέο Μαρτυρολόγιον, που εξέδωσε λίγα έτη μετά το μαρτύριό του Αγίου. Οι πρώτες συναξαριακές εικόνες του Αγίου ακολουθούν επακριβώς την οξυγράφο κάλαμο του Οσίου Νικοδήμου και μαρτυρούν αυτή ακριβώς την προσπάθεια, να αναπαραχθεί και να προβληθεί η αλήθεια του Λόγου μέσα από τη βιωματική διαδικασία, που είναι η εικόνα.

Λίγα λόγια για το έργο του Κωνσταντίνου Κουτούμπα

Από τα πιο γνωστά  έργα του Κωνσταντίνου Κουτούμπα, είναι η Εύρεση της θαυματουργού εικόνος της Παναγίας της Εικονίστριας, πολιούχου Σκιάθου, περί το 1655, εμπνευσμένη εξ ολοκλήρου από το συναξάρι της εορτής. Ακόμη σχεδίασε τον νέο τύπο Αντιμηνσίου της Εκκλησίας της Ελλάδος, το οποίο τύπωσε για λογαριασμό της και διαθέτει αποκλειστικά η Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος. Τον Ιούλιο του 2001 πραγματοποίησε Έκθεση Αγιογραφίας με τον τίτλο ‘‘ἐν Ἐσόπτρῳ’’, στο πολιτιστικό κέντρο του Δήμου Σκιάθου Μπούρτζι. Τον Μάρτιο του 2006 συμμετείχε στην έκθεση ζωγραφικής με θέμα τη γυναίκα, που διοργάνωσε ο Σύλλογος γυναικών Σκιάθου. Τον Νοέμβριο του 2006 με το έργο μου ‘‘Σκιαθίτισσαι χορεύουσαι τὴν Καμάραν ’’, συμμετείχε στην πανελλήνια έκθεση ‘‘γνωστών και αγνώστων αξιόλογων καλλιτεχνών’’ ‘‘Ελλήνων Τέχνη’’, που έλαβε χώρα στον Πύργο Μπότσαρη στη Ναύπακτο, υπό την επιμέλεια του εκθέτη έργων τέχνης Μάρκου Μπότσαρη. Τον Αύγουστο του 2007 συμμετείχε στην υπαίθρια έκθεση ζωγραφικής ‘‘Χρώματα της Σκιάθου ’’ που διοργάνωσε το Πνευματικό κέντρο του Δήμου και ο Δήμος Σκιάθου, στο Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Σκιάθου, Μπούρτζι. Από τις 23 Δεκεμβρίου 2008 μέχρι 18 Ιανουαρίου 2009 πραγματοποίησε με την αδελφή του Παρασκευή Κουτούμπα ομαδική έκθεση ζωγραφικής στον Πολυχώρο Τέχνης ‘‘Ελλήνων Αρχιπέλαγος’’, στη Σκιάθο. Στις 27 Ιουλίου 2010 έλαβε χώρα στο Πολιτιστικό Κέντρο Δήμου Σκιάθου η ομαδική Έκθεση Ζωγραφικής – Αγιογραφίας των Ανδρέα Καπίρη και Κωνσταντίνου Κουτούμπα. Το 2011 με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τον θάνατο του Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη πραγματοποίησε Έκθεση Ζωγραφικής με τίτλο ‘‘Δώδεκα διηγήματα – Δώδεκα εἰκόνες. Εἰκονογραφώντας τὸ ἔργο τοῦ Ἀλεξάνδρου Παπαδιαμάντη’’ στο Πνευματικό Κέντρο Ενοριών Σκιάθου, υπό την αιγίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Χαλκίδος, Ιστιαίας και Βορείων Σποράδων, που παρουσιάστηκε επίσης στο Πολιτιστικό Κέντρο Δήμου Σκιάθου στο Ξενοδοχείο Skiathos Palace και στην Κοινότητα Κακοπετριάς Κύπρου.

Πηγή: www.pemptousia.gr