Διὰ χειρὸς Κωσταντίνου Κουτούμπα: Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΒΔΟΜΑΔΑ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ

(Ομιλία που εκφωνήθηκε στο Πνευματικό Κέντρο Ενοριών Σκιάθου στις 14 Δεκεμβρίου 2014)

Σεβαστοί πατέρες, κυρίες και κύριοι,

Μας χωρίζουν ήδη δύο εβδομάδες από την Μεγάλη και ευφρόσυνη Εορτή των Χριστουγέννων, και η παρούσα ομιλία αφορά στην υμνογραφία των ημερών αυτών, που μπορούμε να αποκαλέσουμε, όπως θα καταδείξουμε, τη Μεγάλη Εβδομάδα των Χριστουγέννων. Όταν έγινε γνωστός ο τίτλος της παρούσης ομιλίας, αρκετοί αναρωτήθηκαν αν μπορούμε να μιλούμε για μεγάλη Εβδομάδα πλέον της Μεγάλης Εβδομάδας που πλαισιώνει το Ορθόδοξο Πάσχα.

Σε αυτό έχουμε την εξής απάντηση. Όλες οι Ακολουθίες της Εκκλησίας μας, με μεγαλύτερη βέβαια, την Εορτή του Πάσχα, περιστρέφονται κυρίως γύρω από την ημέρα της Κυριακής. Η Κυριακή, από τα πρώτα χρόνια τα εκκλησιαστικά γίνεται η βάση της λατρείας μας. Είναι η ημέρα ανάμνησης του γεγονότος της Ενσαρκώσεως του Χριστού, της Σταυρώσεώς του, του Πάσχα. Όλα τα γεγονότα της Θείας Οικονομίας από τη Γέννηση του Χριστού μέχρι και τη Δευτέρα Παρουσία που δεν την έχουμε ζήσει και πρόκειται να συμβεί, τα βιώνουμε τη στιγμή της Θείας Λειτουργίας. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη και ιερότερη στιγμή, από τη Θεία Λειτουργία. Εκεί που, λίγο πριν τη Μεταβολή των Τιμίων Δώρων, λέει ο ιερέας, θυμόμαστε -μεμνημένοι τοίνυν, θυμόμαστε όχι μόνον αυτά που έγιναν, αλλά και αυτά που πρόκειται να γίνουν. Αποτελεί μυστηριακή μετοχή των ανθρώπων τόσο σε συμβεβηκότα (γεγονότα του παρελθόντος) όσο και σε πράγματα που θα συμβούν στο μέλλον.

Στο πλαίσιο αυτό λοιπόν και η Εκκλησία αρχίζει να θεσμοθετεί μέσα στο ημερολόγιο ετήσιες εκκλησιαστικές εορτές οι οποίες άλλοτε κινούνται με βάση το ιουδαϊκό ημερολόγιο και άλλοτε με το ρωμαϊκό ημερολόγιο. Αυτό έχει την εξής σημασία. Αφ ενός οι ιουδαϊκές εορτές αντικαθίστανται από τις χριστιανικές και νοηματοδοτούνται εκ νέου καθώς η πρώτη Κοινότητα των Χριστιανών στα Ιεροσόλυμα εκπηγάζει από την ίδια την Κοινότητα των Ιουδαίων. Το Πάσχα αποτελεί την πρώτη εκκλησιαστική εορτή η οποία μέχρι το τέλος του 1^ου και αρχές του 2^ου μ.Χ. αιώνα καθιερώνεται να εορτάζεται όχι μόνο κάθε Κυριακή αλλά και σε ετήσια βάση, όπως ακριβώς και σήμερα.

Σταδιακά όμως οι εκκλησιαστικές ακολουθίες συμπληρώνονται και με εορτές που αντικαθιστούν άλλες, ειδωλολατρικές. Για παράδειγμα τα Χριστούγεννα, είναι η κατεξοχήν εορτή της ελεύσεως του Χριστού, της Θεοφάνειας. Και αυτή η Θεοφάνεια αντικατέστησε άλλες ειδωλολατρικές εορτές για παράδειγμα την Εορτή του ηλίου. Το χειμερινό ηλιοστάσιο καθώς αρχίζει σταδιακά να μεγαλώνει η ημέρα από τις 22 Δεκεμβρίου, εορταζόταν στο δυτικό κόσμο και κυρίως από τους ειδωλολάτρες. Έτσι θα λέγαμε, το δυτικό κομμάτι της αδιαίρετης ακόμη Εκκλησίας αρχίζει να εορτάζει τα Χριστούγεννα, δηλαδή την Έλευση του Νοητού Ηλίου πλέον και όχι του πλανήτη ηλίου, αλλά του Νοητού Ηλίου, του Ηλίου της Δικαιοσύνης, του Χριστού. Από τη Δύση έρχεται και στον δικό μας χώρο. Μέχρι τον 4^ον αιώνα έχει καθιερωθεί η εορτή των Χριστουγέννων.

Ωστόσο, όλες οι εκκλησιαστικές εορτές δεν υπήρξαν ποτέ στατικές. Δηλαδή από περίοδο σε περίοδο διαρκώς συμπληρώνονται από καινούργια στοιχεία, έως τον 8^ον αιώνα, που αποτελεί μια περίοδο στα εκκλησιαστικά πράγματα πολύ δύσκολη αφενός αλλά και πολύ παραγωγική αφετέρου γιατί γράφονται καινούργιοι ύμνοι, καινούργιες συνθέσεις και συμπληρώνονται οι Ακολουθίες με καινούργια τροπάρια. Κάτι τέτοιο έχει γίνει και στα Χριστούγεννα.

Τα Χριστούγεννα, κατά μίμησιν του Πάσχα, καλύπτονται από ένα τμήμα που ονομάζεται Προεόρτια. Προεόρτια είναι το εορταστικό τμήμα που καλύπτει την περίοδο μιας εβδομάδος, όπως η Μεγάλη Εβδομάδα για το Πάσχα. Σε αυτή αργότερα προσαρτάται και εκτενέστερο προπαρασκευαστικό στάδιο που είναι η νηστεία των σαράντα ημερών, η Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Προετοιμαζόμαστε, σωματικά και ψυχικά και πνευματικά, με τη νηστεία και τις ευδιάτακτες Ακολουθίες για να εορτάσουμε την Εορτή που ακολουθεί.

Έτσι λοιπόν και αυτή η εβδομάδα από 20 μέχρι 24 Δεκεμβρίου, αποτελεί τη Μεγάλη Εβδομάδα των Χριστουγέννων. Δεν πρόκειται για τυχαίο ορισμό καθώς οι συγγραφείς και οι συνθέτες των ύμνων βασίζονται στα κείμενα της Μεγάλης Εβδομάδος για να συνθέσουν τους προεόρτιους ύμνους. Εδώ αξίζει να θυμηθούμε τους δύο τουλάχιστον κορυφαίους συγγραφείς ύμνων της Μεγάλης Εβδομάδος οι οποίοι συνθέτουν τους κανόνες της, τον Άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό, τον Άγιο Κοσμά Επίσκοπο Μαϊουμά, και κοντά σε αυτούς την Κασσιανή μοναχή και άλλους. Αυτούς τους υμνογράφους μιμούνται νεώτεροί τους υμνογράφοι οι οποίοι συνθέτουν ύμνους που πατούν και κινούνται ακριβώς πάνω σ’ αυτούς. Βέβαια, τα κείμενα που θα παρουσιάσουμε δεν είναι τόσο γνωστά, διότι είναι σε ακολουθίες που δεν συμμετέχει το εκκλησίασμα. Αρκετοί συμμετέχουν ωστόσο την Παραμονή των Χριστουγέννων στον Εσπερινό και στο τμήμα προ αυτού, στις Ώρες.

Εδώ χάριν συντομίας θα κάνουμε μια σύντομη περιγραφή των ήχων γιατί η παρούσα ομιλία αφορά και στα μελωδήματα και στη χρήση των ήχων, στον τρόπο που χρησιμοποιούν οι υμνογράφοι τους ήχους στη διάρθρωση των κειμένων της Μεγάλης Εβδομάδος και κατ επέκτασιν και στα Προεόρτια των Χριστουγέννων.

Το μουσικό σύστημα της βυζαντινής μουσικής και κατ επέκτασιν της εκκλησιαστικής μουσικής διαιρείται σε οκτώ ήχους. Τη διαίρεση αυτή των οκτώ ήχων την καθιέρωσε πρώτος ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός τον 8^ον αιώνα αρχίζοντας να γράφει παραγωγικά κείμενα στους οκτώ ήχους.

Μια πρώτη απλοϊκή διαίρεση που δεν μπορεί να μας δείξει κάτι αν δεν το ακούσουμε, καθώς τους ήχους μόνο με την ακοή μπορούμε να τους αντιληφθούμε είναι σε ορθούς και σε πλαγίους. Οι ορθοί είναι μονοπάτι που οδηγεί κατευθείαν σε μια διαδρομή και ο πλάγιος πλαγιάζει δηλαδή κινείται ελαφρώς αποκλίνοντας, κινείται θα λέγαμε παράλληλα αλλά και με τις δικές του ιδιαιτερότητες σε σχέση με τον αντίστοιχό του ορθό. Τέσσερις ήχοι ορθοί, που αριθμούνται με την ελληνική αρίθμηση, α΄, β΄, γ΄, δ΄, και αντίστοιχα τέσσερις πλάγιοι, όπου στη θέση του πλ. γ΄ τοποθετείται ο βαρύς ήχος.

Ακόμη, οι ήχοι διαιρούνται σε τρεις μεγάλες ομάδες ανάλογα με το άκουσμα του ήχου, το ιδιαίτερο ηχόχρωμά τους. Διατονικό γένος, Χρωματικό γένος και Εναρμόνιο. Οι δύο ήχοι του Χρωματικού γένους β΄και πλ. β΄, ανταλλάσσουν μεταξύ τους την κίνησή τους την εσωτερική στα σύντομα μέλη. Αυτό έχει σημασία, το είδαμε σε προηγούμενη εισήγηση για την Μεγάλη Εβδομάδα, πως διαφοροποιείται το άκουσμα από τον ένα στον άλλον. Την ίδια λογική διατηρούν οι υμνογράφοι και στα Προεόρτια των Χριστουγέννων κείμενα.

Κοινά χαρακτηριστικά στις Ακολουθίες των Χριστουγέννων και του Πάσχα.

1) Οι Προεόρτιοι Κανόνες.

Κανόνας είναι ένα συγγραφικό είδος που εμφανίζεται τον 8^ο αιώνα και διατηρείται μέχρι και σήμερα. Έχουμε πολλούς Κανόνες, ένα παράδειγμα που μπορούμε να φέρουμε στο νου μας είναι η Μικρή και η Μεγάλη Παράκληση της Παναγίας, ή ο Ακάθιστος. Όλα αυτά τα τροπάρια αποτελούν ένα Κανόνα. Κανόνας λέγεται γιατί έχει μια σειρά από τροπάρια όπου το πρώτο δίνει τον ‘‘κανόνα’’, τη γραμμή δηλαδή για να ψαλούν και τα υπόλοιπα πάνω σε αυτό. Τα υπόλοιπα τροπάρια ακολουθούν τη δομή του πρώτου τροπαρίου όμοια ενός ποιήματος με στροφές.

Οι Προεόρτιοι Κανόνες κατανέμονται σε διώδια και τριώδια. Ακούγοντας τη λέξη τριώδια αμέσως μας έρχεται στο νου η Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Ακόμη και σε αυτή τη διαίρεση οι Προεόρτιοι Κανόνες πατούν επάνω στους Κανόνες της Μεγάλης Εβδομάδος.

2) Η Ακολουθία των Μεγάλων και Βασιλικών Ωρών της Παραμονής των Χριστουγέννων.

Πρόκειται για μια ιδιαίτερη Ακολουθία που διαιρείται σε τέσσερις Ώρες.

Όλο το χρόνο, μεταξύ του Όρθρου που είναι η πρωινή Ακολουθία και του Εσπερινού που είναι το απόγευμα παρεμβάλλεται η Ακολουθία των Ωρών. Είναι τέσσερις τον αριθμό, και στην ουσία άρχονται μετά από κάθε τρίωρο. Διασώζουν το «ἀδιαλείπτως προσεύχεσθαι» του Χριστού ως ενδιάμεσες προσευχές. Κάθε τρίωρο τελούνταν και μια μικρή προσευχή. Έτσι έχουμε την Πρώτη Ώρα, την Τρίτη, την Έκτη και την Ενάτη. Στη σημερινή πράξη, η Ενάτη Ώρα έχει ενσωματωθεί με τον Εσπερινό του οποίου και προηγείται. Οι πρώτες τρείς Ώρες είναι το πρωί. Βέβαια, όταν τελείται Θεία Λειτουργία δεν διαβάζονται οι Ώρες αλλά ευθύς αμέσως μετά τον Όρθρο ακολουθεί η Θεία Λειτουργία. Αυτό συμβαίνει όλο το χρόνο. Οι Ώρες ακόμη εμφανίζουν κοινή δομή μεταξύ τους. Είναι τρίψαλμες, έχουν τρεις ψαλμούς ανάγνωσμα στην ουσία και κάποια τροπάρια που και αυτά στη σημερινή πράξη διαβάζονται. Δεν εμφανίζουν δηλαδή κανένα υμνολογικό ενδιαφέρον.

Ωστόσο έχουμε τρεις Ακολουθίες των Ωρών το χρόνο, που είναι εμπλουτισμένες και με τροπάρια και με ύμνους, και με αναγνώσματα και ευαγγελική περικοπή. Παραμονή των Χριστουγέννων, Παραμονή των Θεοφανείων και την Μεγάλη Παρασκευή.

Πρώτα συντίθεται η Ακολουθία των Ωρών της Μεγάλης Παρασκευής. Τον 6^ο με 7^ο αιώνα έχει συμπληρωθεί η Ακολουθία της Μεγάλης Εβδομάδος με τα κείμενα των Ωρών. Τον 9^ον αιώνα στο Τυπικό της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως εμφανίζεται η Ακολουθία των Ωρών των Χριστουγέννων με τη μορφή που την έχουμε σήμερα. Και κατόπιν με τη μορφή που έχουμε και τις υπόλοιπες Ακολουθίες μέχρι τον 11^ον αιώνα τις βλέπουμε στις Τυπικές Διατάξεις -Μονή της Ευεργέτιδος και άλλες.

Η Ακολουθία των Ωρών των Χριστουγέννων εμφανίζει μεγάλες ομοιότητες με την Ακολουθία των Ωρών της Μεγάλης Παρασκευής. Για αυτό και η Παραμονή των Χριστουγέννων επέχει τη θέση της Μεγάλης Παρασκευής ή του Μεγάλου Σαββάτου –θα τολμούσαμε να συμπληρώσουμε και της Μεγάλης Πέμπτης, καθώς τη Μεγάλη Πέμπτη η Μεγάλη Εβδομάδα κάνει ένα ‘’εορταστικό ‘’ διάλειμμα θα λέγαμε. Είναι ανάμνηση του Μυστικού Δείπνου. Τελείται κανονική, πλήρης Θεία Λειτουργία, κοινωνούν οι πιστοί, και αποτελεί μια μικρή πνευματική ανάπαυλα πριν το Πάθος του Χριστού. Ομοίως και η Παραμονή των Χριστουγέννων έχει εορταστικό χρώμα, με τη Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, αλλά και τα ακούσματα σε β΄ παρακλητικό ήχο έχουν ανάλογη διάθεση και αίσθηση.

3) Ο Κανόνας των Χριστουγέννων που ακολουθεί στη χρήση ήχων και νοημάτων τον Κανόνα της Αναστάσεως.

Η κλιμάκωση που εμφανίζεται την Μεγάλη εβδομάδα και κορυφώνεται από το Πάθος στην Ανάσταση με την ανάλογη χρήση ήχων για την απόδοση των νοημάτων, συναντάται και στην Εορτή των Χριστουγέννων.

Αντιπαραβολή Ύμνων

Τριώδια

Όλοι οι Κανόνες της Εκκλησιαστικής μας ποίησης διαιρούνται σε εννέα Ωδές. Τις μέρες όμως της Μεγάλης Τεσσαρακοστής δεν ακούμε πλήρη Κανόνα, δεν έχουμε εννέα Ωδές αλλά τρεις μόνο Ωδές. Η διαίρεση των Κανόνων σε Τριώδια εμφανίζεται και στους Προεόρτιους Κανόνες των Χριστουγέννων.

Κοινό στοιχείο μεταξύ των Κανόνων αυτών και των Κανόνων της Μεγάλης Εβδομάδος είναι η ακροστιχίδες. Τί είναι όμως η Ακροστιχίδα;

Ο κάθε Κανόνας αποτελείται από τροπάρια. Τα πρώτα γράμματα από κάθε τροπάριο του κανόνα, αν τα βάλουμε σε σειρά βλέπουμε ότι προκύπτουν κάποιες λέξεις και φράσεις που μπορούν να μας παραπέμψουν είτε στο συγγραφέα –έβαζαν πολλές φορές την υπογραφή τους οι υμνογράφοι μέσα στην ακροστιχίδα. Παραδείγματος χάριν βλέπουμε μέσα στον Κανόνα να σχηματίζεται η λέξη Ιωσήφ (του υμνογράφου) ή Κοσμάς (Κοσμά Μαϊουμά) ή μοναχός Ιωάννης (Ιωάννη Δαμασκηνού) ή ακόμη σχετική αναφορά στην Εορτή.

Στις Μονές τα Προεόρτια Τριώδια ψάλλονται κατά την Ακολουθία του Αποδείπνου Στην Ενοριακή πράξη δεν τελείται το Απόδειπνο οπότε συνοδεύουν την Ακολουθία του Εσπερινού, πριν την Απόλυση.

Η επίδραση είναι εμφανής καθώς τα προεόρτια τροπάρια των Τριωδίων Κανόνων των Χριστουγέννων έχουν τις ίδιες ακριβώς ακροστιχίδες με αυτές των Τριωδίων της Μεγάλης Εβδομάδος.

Συγκεκριμένα βλέπουμε: Τῇ Δευτέρᾳ: λέει η ακροστιχίδα. Εύλογα θα πει κανείς πως ξέρουμε ότι είναι πάντα ημέρα Δευτέρα η 20^η Δεκεμβρίου, ενώ μπορεί να πέσει οποιαδήποτε μέρα. Η Ακροστιχίδα εδώ παραπέμπει νοηματικά στη Μεγάλη Δευτέρα. Η 20^η Δεκεμβρίου έχει τη θέση της Μεγάλης Δευτέρας.

Αντίστοιχα, Τρίτῃ τε: τα πρώτα γράμματα από τα τροπάρια των Τριωδίων. Η Μεγάλη Τρίτη αντιστοιχεί στο Τριώδιο του Εσπεριού της επόμενης μέρας.

Τετράδι ψαλλῶ: Μεγάλη Τετάρτη – Εσπερινός 22^ας Δεκεμβρίου.

Τῇ μακρᾷ Πέμπτῃ μακρὸν ὕμνον ἐξάδω: Στον Κανόνα αυτό εμφανίζονται όλες οι Ωδές, άρα έχουμε περισσότερα τροπάρια στον Κανόνα και ως εκ τούτου μεγαλύτερη φράση στην ακροστιχίδα.

Προσάββατόν τε: Παραπέμπει στην Μεγάλη Παρασκευή.

Καὶ σήμερον δὲ Σάββατον μέλπω μέγα: είναι αντίστοιχα Μέγα Σάββατο, και Όρθρος της Παραμονής των Χριστουγέννων.

Κάποια Τριώδια και Κανόνες τοποθετούνται στους Όρθρους για να συμπληρωθεί το μικρό χρονικά διάστημα των 5 ημερών μέχρι τα Χριστούγεννα.

Παρουσίαση Κανόνων

Εσπερινός 20/12 - Μεγάλη Δευτέρα

Βλέπουμε τον Κανόνα του Εσπερινού της 20^ης Δεκεμβρίου σε αντιπαραβολή με τον Κανόνα του Όρθρου της Μεγάλης Δευτέρας. Προηγείται ο Ειρμός, ο οποίος και στους δύο κανόνες είναι κοινός. Ειρμός λέγεται γιατί δίνει τη ροή της μελωδίας και στα υπόλοιπα τροπάρια. Τους Ειρμούς νοηματοδοτεί κάθε φορά κάποιος Ψαλμός του Δαυίδ. Τον συγκεκριμένο Ειρμό νοηματοδοτεί η Ωδή που μιλά για τη διάβαση της Ερυθράς θαλάσσης από τους Εβραίους με τη βοήθεια του Θεού.

Αν προχωρήσουμε στο δεύτερο τροπάριο βλέπουμε ότι διατηρεί κάποια φραστικά ή νοηματικά στοιχεία, ώστε να καταδείξει ότι υπάρχουν κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ Πάσχα και Χριστουγέννων. Και τα δύο τροπάρια ξεκινούν με τον ίδιο τρόπο «Ἡ ἁπόρρητος Λόγου Θεοῦ κατάβασις» . Το πρώτο όμως των Χριστουγέννων συνεχίζει και αναφέρεται στην Ενσάρκωση του Χριστού, στην εμφάνιση του Χριστού στον κόσμο, που έρχεται ο Χριστός ως δούλος, για να προετοιμάσει τον κόσμο προς την σωτηρία, ενώ στο δεύτερο τροπάριο της αντίστοιχης Ωδής της Μεγάλης Δευτέρας έρχεται ο Χριστός για να πάθει. Η ροή των πραγμάτων είναι η ίδια αλλά πάντα στο πλαίσιο προετοιμασίας. Να μην ξεχνούμε ότι οι ύμνοι αυτοί, επειδή διατηρούν την τριπλή δομή που έχουν όλοι οι ύμνοι της Εκκλησίας μας, το σχήμα δοξολογία - δέηση – ευχαριστία, που χαρακτηρίζει ψαλμούς, τροπάρια αλλά και ευχές. Δέεται ο πιστός για αυτό που τον απασχολεί, για τα προβλήματά του, για τα πάθη του, δοξολογεί τον Θεό για τα μεγαλεία του και Τον ευχαριστεί για την ανταπόδοση της Θείας Χάριτος. Αυτό το σχήμα διατηρείται σε όλα τα κείμενα και ιδίως σε αυτά. Υπάρχει ιδιαίτερα έντονη η παράκληση του πιστού που δέεται, επειδή είναι στο τελευταίο στάδιο προετοιμασίας για τα Χριστούγεννα.

Σε αυτούς τους ύμνους βλέπουμε ότι επικρατεί ο δεύτερος ειρμολογικός ήχος και το σκληρό χρωματικό με το οποίο η μελωδία αποκτά ιδιαίτερες αντιθέσεις. Προσδίδει ένταση αλλά ταυτόχρονα επιφέρει πνευματική ανάταση του πιστού και εγρήγορση. Μας διεγείρει, μας ξυπνά προκειμένου να ετοιμαστούμε για τα Χριστούγεννα.

Το τρίτο τροπάριο μιλά για την διακονία του Θελήματος του Θεού Πατρός που έρχεται ο Υιός και Λόγος του Θεού να υπηρετήσει με την Ενσάρκωσή Του. Αντίστοιχα στο τροπάριο της Μεγάλης Εβδομάδος η Ενσάρκωση υπηρετεί το σχέδιο του Θεού για τη σωτηρία των ανθρώπων που επιτελείται μέσω των Παθών και της Αναστάσεώς του.

Συνεχίζουμε στην ίδια ημέρα και την Η΄ Ωδή. Ο Ειρμός νοηματοδοτείται από τους Τρείς Παίδες και τη θαυμαστή διάσωσή τους μέσα στη φλεγόμενη κάμινο.

Το πρώτο κατά σειρά τροπάριο αποτελεί πρόσκληση των πιστών να έχουν ταπεινό φρόνημα. Το ίδιο περιεχόμενο διατηρείται και στους δύο ύμνους. Βέβαια, το τροπάριο της Μ. Εβδομάδος νοηματοδοτεί η Ευαγγελική περικοπή που διαβάζεται εκείνο το βράδυ και αναφέρεται στους μαθητές οι οποίοι πλησιάζουν τον Διδάσκαλό τους και του ζητούν επίγεια δόξα. Και λέει ο Χριστός αν θέλετε να είστε μαζί μου δεν πρέπει να επιζητείτε επίγεια δόξα αλλά επουράνια. Αυτό το στοιχείο μεταπλάθεται στο προεόρτιο τροπάριο των Χριστουγέννων, που μιλά για την ταπείνωση του Χριστού. Ο Χριστός κενώνεται με την Έλευσή Του. Δεν έρχεται στον κόσμο ως επίγειος βασιλιάς αλλά με τον πιο ταπεινό τρόπο καθώς γεννιέται ένα σπήλαιο.

Στο τρίτο τροπάριο βλέπουμε ότι η Ενσάρκωση του Χριστού είναι αποτέλεσμα της Θείας Χάριτος και της συνέργειας της Παναγίας στο θείο θέλημα. Ενώ ο αντίστοιχος ύμνος της Μεγάλης Εβδομάδος μιλάει για την υπακοή στο θείο θέλημα και ότι αυτός που θέλει να είναι πρώτος οφείλει να είναι έσχατος, οφείλει να είναι τελευταίος.

Στην Θ΄ Ωδή του ίδιου Κανόνα, μικρές αλλαγές νοηματοδοτούν τον Ειρμό και τα τροπάρια που ξεκινούν με τον ίδιο γράμμα, ώστε να διατηρηθεί η ίδια ακροστιχίδα. Τα τροπάρια μιλούν για την μετάνοια που πρέπει να αποκτήσει ο άνθρωπος, να αποβάλει ό,τι τον βαραίνει προκειμένου να εορτάσει εντονότερα και πιο δυναμικά την αντίστοιχη εορτή (Χριστούγεννα, Πάσχα) και την ανάγκη να μιμηθούμε την ταπείνωση του Χριστού προς τον Θεό και τους συνανθρώπους μας.

Εσπερινός 21/12 - Μεγάλη Τρίτη

Κάποιοι από τους Κανόνες της Μεγάλης Εβδομάδος είναι ποιήματα του Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού ή του αυταδέλφου του Αγίου Κοσμά του ποιητού. Οι Προεόρτιοι Κανόνες των Χριστουγέννων είναι ποιήματα του Αγίου Συμεών του Μεταφραστού, που έζησε τον 10^ον αιώνα. Μεταξύ τους λοιπόν οι Κανόνες έχουν μια διαφορά τουλάχιστον 2 αιώνων.

Στην Η’ Ωδή του Προεορτίου Κανόνα και το πρώτο τροπάριο γίνεται λόγος για την ραθυμία που οφείλει να αποβάλλει ο πιστός καθώς πλησιάζει προς το μεγαλοπρεπές γεγονός της Γεννήσεως του Χριστού, να προετοιμαστεί όσο το δυνατόν περισσότερο και πιο έντονα.

Στο δεύτερο τροπάριο συνεχίζει με τον ίδιο τρόπο ότι κάθε αγαθή πράξη πρέπει να συνοδεύεται και από αγαθή προαίρεση.

Το τρίτο τροπάριο μιλά για το τάλαντο που οφείλουν οι χριστιανοί, το κάθε χάρισμα που έχουν να το αντιπροσφέρουν στον Ζωοδότη Χριστό όπως οι Μάγοι πρόσφεραν τα δώρα. Γίνεται λόγος για το τάλαντο, το οποίο μας υπενθυμίζει την Παραβολή των Ταλάντων που ακούμε την Μεγάλη Τρίτη στο Ευαγγέλιο. Ωστόσο δεν περιορίζεται σε αυτό, δηλαδή στο να μεταφέρει απλώς ένα ανάλογο με το της Μεγάλης Εβδομάδος μήνυμα, αλλά το αντιπαραβάλει με τα δώρα των Μάγων. Οι Μάγοι ως βασιλείς προσέφεραν ως δώρα χρυσό, λίβανο και σμύρνα. Εμείς δεν έχουμε τίποτε άλλο να προσφέρουμε παρά την ταπείνωσή μας, τις πράξεις μας, το τάλαντό μας. Να το αυξήσουμε και να το αφήσουμε να καρποφορήσει ώστε να βοηθήσει και άλλους ανθρώπους.

Στην Θ΄ Ωδή της 21^ης Δεκεμβρίου ο Ειρμός εξακολουθεί να είναι ίδιος με τον της αντίστοιχης Ωδής της Μεγάλης Τρίτης. Στον προεόρτιο Κανόνα γίνεται λόγος για εγρήγορση σε αυτούς που περιμένουν την Έλευση του Χριστού, καθώς στο ανάλογο τροπάριο της Μεγάλης Τρίτης γίνεται λόγος για την Δευτέρα Παρουσία του Χριστού. Υπάρχει μια διαρκής εγρήγορση.

Στο ίδιο περιεχόμενο περιστρέφεται και το δεύτερο τροπάριο, με κοινά κώλα και στα δύο τροπάρια.

Στο σημείο αυτό ο Συμεών προσθέτει ένα ακόμη τροπάριο στον Κανόνα του, που θεωρούσε ότι συμπληρώνει με αυτό τον τρόπο την Ακολουθία. Αυτό δείχνει ότι δεν ακολουθούν εντελώς και κατά γράμμα τις πηγές τους. Υπάρχει ελευθερία στη σύνθεση. Απλώς η κοινή σχέση που έχουν οι δύο Ακολουθίες καταδεικνύει ότι υπάρχει ένας κοινός σύνδεσμος των εκκλησιαστικών εορτών μεταξύ τους.

Εσπερινός 22/12 - Μεγάλη Τετάρτη

Εδώ ο Προεόρτιος Κανόνας νοηματοδοτείται από χαρακτηριστικά γεγονότα που περιβάλλουν την Εορτή. Στο πρώτο τροπάριο της Γ΄ Ωδής της Μεγάλης Τετάρτης γίνεται λόγος για το Συνέδριο των Ιουδαίων που προετοιμάζει τη σύλληψη του Χριστού καθώς συνεργάζεται με τον Ιούδα. Στο Προεόρτιο γίνεται λόγος για ένα άλλο Συνέδριο, το Συνέδριο του Ηρώδη, ο οποίος έχει θορυβηθεί από την παρουσία των Μάγων και προσπαθεί να βρει τρόπο να οργανώσει την αντίστασή του, αναζητώντας να βρει το Θείο βρέφος, και στην ουσία να πραγματοποιήσει τη δολοφονία των αγίων 14000 Νηπίων.

Στο ίδιο ακριβώς περιεχόμενο κινείται και ο τρίτος κατά σειράν ύμνος όπου παρατηρούμε ότι υπάρχει αντίστοιχη γλωσσική σχέση των δύο κειμένων (Τὸ δεινὸν βουλευτήριον τῶν ἀνόμων/τὸ δεινὸν βουλευτήριον τοῦ Ἡρῴδου).

Στην Η’ Ωδή του ιδίου Κανόνα γίνεται λόγος αφενός στη Μεγάλη Τετάρτη για τα δάκρυα της πόρνης γυναίκας η οποία μετανοεί και προστρέχει στο Χριστό και είναι η προσφορά της αυτή και μόνο που ελκύει το Θείο έλεος και τη συγχώρεση, αφετέρου στον προεόρτιο Κανόνα καλούμαστε να πράξουμε αναλόγως προσφέροντας τα δάκρυά μας ως μύρα στο Χριστό που γεννιέται. Η μόνη προσφορά που μπορούμε να δώσουμε είναι η μετάνοιά μας.

Στην Θ΄ Ωδή και στο πρώτο τροπάριο αναφέρονται τα δώρα που καλούμαστε να προσκομίσουμε στον Λυτρωτή Ιησού και δεν είναι άλλα από τις αρετές μας.

Στο δεύτερο τροπάριο γίνεται λόγος για την πώρωση του Ηρώδη που προσπαθεί να βρει τρόπο να θανατώσει τον Χριστό και προχωρά στη Σφαγή των Νηπίων ενώ στο αντίστοιχο τροπάριο του Τριωδίου της Μεγάλης Τετάρτης γίνεται λόγος για την πώρωση του Ιούδα, που έχει αλλοτριωθεί από το πάθος της φιλαργυρίας και προχωρά στην προδοσία του Ιησού.

Όρθρος 22/12 – Μεγάλη Πέμπτη (απόσπασμα)

Ερχόμαστε στον Όρθρο της 22ας Δεκεμβρίου –κάποιοι Προεόρτιοι Κανόνες όπως προείπαμε ενσωματώθηκαν στους Όρθρους γιατί οι μέρες του προπαρασκευαστικού αυτού σταδίου είναι λιγότερες από εβδομάδα. Από τους ακόλουθους Κανόνες θα παρουσιάσουμε αποσπάσματα μόνο, καθώς από το πρωί της 22ας έως το πρωί της 24^ης έχουμε πλήρεις Κανόνες με τροπάρια σε κάθε Ωδή.

Παράλληλα, στους Κανόνες που ακολουθούν αλλάζουμε ήχο. Από δεύτερο ειρμολογικό ήχο, από σκληρό χρωματικό πάμε σε μαλακό χρωματικό ήχο πλ. β΄, όπου το μέλος αρχίζει να γίνεται πιο ανάλαφρο αποδίδοντας εύστοχα και το περιεχόμενο των ύμνων. Πλησιάζουμε στο μεγάλο γεγονός της Ενσαρκώσεως οπότε και η διάθεση των πιστών αρχίζει να γίνεται πιο εορταστική.

Αν αντιπαραβάλουμε τα κείμενα θα δούμε ότι ακολουθούν περίπου την ίδια γλωσσική δομή. Βέβαια στον Ειρμό της Γ’ Ωδής της Μ. Πέμπτης γίνεται λόγος για την Κένωση του Χριστού που έρχεται προκειμένου να πάθει και να σταυρωθεί ενώ στον προεόρτιο των Χριστουγέννων Ειρμό ο Χριστός πτωχεύει και κενώνεται με τη Γέννησή του από τη Θεοτόκο μέσα στο σπήλαιο.

Εσπερινός 23/12 – Μεγάλη Παρασκευή (απόσπασμα)

Στον Προεόρτιο Κανόνα του Εσπερινού της 23^ης βλέπουμε εμφανή παραλληλισμό με τον Κανόνα της Μεγάλης Παρασκευής. Στην Ε΄ Ωδή εν μέρει ο Ειρμός διατηρείται ίδιος ενώ τα τροπάρια ανασυντίθενται. Φράσεις ολόκληρες χρησιμοποιούνται αυτούσιες αλλά με εμφανή αναφορά στην Εορτή των Χριστουγέννων.

Στο πρώτο τροπάριο προετοιμάζεται ο πιστός, προκαθαίρεται «σώματι καὶ ψυχῇ» όπως λέει και ο ύμνος ώστε να ανέλθει προς τη Βηθλεέμ, με πνευματικό τρόπο, για να δει τον Χριστό που γεννιέται. Την Μεγάλη Παρασκευή προετοιμάζεται μαζί με τους μαθητές για να ανέβει στο Όρος των Ελαιών ώστε να συμμετάσχει στην Προσευχή λίγο πριν το Πάθος του Κυρίου.

Στο δεύτερο τροπάριο μιλάει ο Χριστός σε δεύτερο πρόσωπο, προς τους πιστούς λέγοντας ‘‘μη φοβάστε που ο Ηρώδης κινείται εναντίον μου, δεν θα καταφέρει τίποτε’’. Στον ανάλογο ύμνο ο Χριστός απευθύνεται πάλι σε δεύτερο πρόσωπο, προς τους μαθητές λέγοντας ‘‘μη φοβάστε, θα πάθω, θα σταυρωθώ αλλά θα αναστηθώ. Θα σκορπίσετε προς στιγμήν αλλά πάλι θα συγκεντρωθείτε μετά την Ανάστασή μου ’’.

Όρθρος 24/12 – Μέγα Σάββατον (απόσπασμα)

Πρόκειται για τον λαοφιλή Κανόνα του Μεγάλου Σαββάτου Κύματι θαλάσσης. Ο Προεόρτιος Κανόνας προσαρμόζεται γλωσσικά και νοηματικά στην Εορτή των Χριστουγέννων, όπως και οι Ειρμοί του. Καθώς ο αρχικός Ειρμός αναφέρεται στην θεόσωμον Ταφή του Χριστού ο προεόρτιος μετακυλίεται στην Γέννησή Του (ὑπὸ γῆς ἔκρυψαν τῶν σεσωσμένων οἱ παῖδες / Φάτνῃ κρυπτόμενον κτεῖναι ζητεῖ ὁ Ἡρῴδης).

Στο δεύτερο τροπάριο γίνεται λόγος για την Πανταχού παρουσία του Χριστού, ο οποίος ενώ βρίσκεται «Ἄνω ἐν θρόνῳ» μαζί με τον Θεό Πατέρα, ταυτόχρονα βρίσκεται και μέσα στη Φάτνη, όπως ακριβώς ο Χριστός μετά τον θάνατό Του επί του Σταυρού βρισκόταν ταυτόχρονα και στον Άδη και δίπλα στον θρόνο του Πατρός Του.

Στο τρίτο τροπάριο εξυμνείται το Σχέδιο της θείας Οικονομίας όπως υπουργείται από τον Κύριο Ιησού Χριστό κατά τη Γέννηση και κατά το Πάθος Του.

Η Ακολουθία των Μεγάλων Ωρών.

Η Ακολουθία των Μεγάλων Ωρών τελείται το πρωί της 24^ης Δεκεμβρίου μετά τον Όρθρο. Στη σύγχρονη πράξη όλες Ακολουθίες της Παραμονής των Χριστουγέννων (Όρθρος - Ώρες – Εσπερινός) αποτελούν ένα σώμα στο τέλος του οποίου τελείται και Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου. Για αυτό και οι Εκκλησίες την Παραμονή ξεκινούν αρκετά πρωί προκειμένου να καλυφθεί το χρονικό διάστημα που απαιτείται.

Εξαίρεση αποτελεί η Ακολουθία όταν τα Χριστούγεννα πέσουν Κυριακή η Δευτέρα, οπότε και μετατίθεται η Ακολουθία των Ωρών την Παρασκευή, χωρίς όμως Θεία Λειτουργία, καθώς γίνεται συσχετισμός με την Μεγάλη Παρασκευή κατά την οποία δεν τελείται Θεία Λειτουργία. Εύλογα θα πει κανείς πώς γίνεται να τελεστεί Θεία Λειτουργία την Παραμονή των Χριστουγέννων ενώ είναι ημέρα νηστείας. Απαντώντας θα λέγαμε ότι είναι μεν ημέρα πλήρης νηστείας η Παραμονή των Χριστουγέννων, ωστόσο η Θεία Λειτουργία συνδέεται εμφανώς με τον Εσπερινό των Χριστουγέννων (στην αρχαία εκκλησιαστική πράξη τελούνταν αργά το απόγευμα της 24^ηςΔεκεμβρίου). Για τον ίδιο λόγο η Ακολουθία των Ωρών που φέρει τα ίσα της μεγάλης Παρασκευής μεταφέρεται την προ των Χριστουγέννων Παρασκευή, καθώς Σάββατο και Κυριακή καταλύονται (τουλάχιστον από οίνο και έλαιο).

Στους ύμνους των Μεγάλων Ωρών των Χριστουγέννων έχουμε ομοιότητα ως προς το μέλος, τη χρήση των ήχων, τη δομή της μελωδίας, στο μέτρο, αλλά και τη χρήση των ήχων της Οκταηχίας αλλά και τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιεί τους ήχους ο υμνογράφος. Όπως έλεγε ο μακαριστός καθηγητής Ιωάννης Φουντούλης πρόκειται για μια μετάφραση και προσαρμογή, μελική και μετρική θα προσθέταμε ως προς τα Ιδιόμελα της Μεγάλης Παρασκευής.

Αντιπαραβολή Ιδιομέλων

Στο Ιδιόμελο «Τάδε λέγει» της Α΄ Ώρας της Μεγάλης Παρασκευής ο Χριστός απευθύνεται στους Ιουδαίους και διερωτάται για την αχάριστη συμπεριφορά τους απέναντί Του, απαριθμώντας τα θαύματα που τέλεσε κατά τα τρία χρόνια του διδακτικού Του έργου, πριν το Πάθος Του.

Στο παράλληλο Ιδιόμελο της Α΄ Ώρας της 24^ης Δεκεμβρίου ο διάλογος μεταφέρεται μεταξύ του Ιωσήφ και της Παρθένου που απορεί για το γεγονός ότι η Παναγία βρέθηκε έγκυος και οι λογισμοί και οι αμφιβολίες που φέρεται ο Ιωσήφ πως είχε στο Ευαγγέλιο, μεταφέρονται από την γραφίδα του υμνογράφου στον ύμνο μέσα.

Στην Γ΄ Ώρα, στο Ιδιόμελο «Πρὸ τῆς Γεννήσεως τῆς σῆς» γίνεται λόγος για την έκσταση των ουράνιων δυνάμεων που απορούν έκπληκτες ενώπιον της θαυμαστής Γεννήσεως του Χριστού. Στο ανάλογο Ιδιόμελο που άρχεται κατά παρόμοιο τρόπο «Πρὸ τοῦ Τιμίου σου Σταυροῦ» παρουσιάζεται ο τρόμος των Αγγέλων απέναντι στον εμπαιγμό του Χριστού κατά τη Σταύρωση. Ο παραλληλισμός της Κένωσης του Χριστού κατά τη Γέννηση και κατά το Πάθος Του είναι εμφανής.

Από την ίδια Ώρα, το Ιδιόμελο «Δεῦτε χριστοφόροι λαοὶ» μεταπλάθεται και μεταφέρεται από την προδοσία του Ιούδα στην προσκύνηση των Μάγων και τα γεγονότα γύρω από τη Γέννηση.

Η Θ΄ Ώρα αποτελεί την Κορύφωση της Ακολουθίας των Ωρών καθώς έχουμε ύμνους όπου πατούν επακριβώς πάνω στους ύμνους της Μεγάλης Παρασκευής. Το πρώτο Ιδιόμελο της Θ’ Ώρας της 24^ης «Ἐξεπλήττετο ὁ Ἡρῴδης» αναφέρεται στη σφαγή των Νηπίων και εξιστορείται η έκπληξη του Ηρώδη μπροστά στην προδοσία των Μάγων που έφυγαν από άλλο δρόμο σύμφωνα με την καθοδήγηση του Αγγέλου και η αγανάκτησή του, που τον οδήγησε στο φρικτό αυτό έγκλημα. Στον ανάλογο ύμνο της Μεγάλης Παρασκευής «Θάμβος ἦν κατιδεῖν» γίνεται αναφορά στην έκπληξη των πιστών μπροστά στον γυμνωθέντα Υιό και Λόγο του Θεού επάνω στον Σταυρό και στον εμπαιγμό του, τη στιγμή που και η ίδια η άλογη κτίση αντιδρά και αγανακτεί ενώπιον του μαρτυρικού θανάτου του ίδιου του Δημιουργού της.

Το δεύτερο Ιδιόμελο της Θ’ Ώρας, «Ὅτε Ἰωσὴφ Παρθένε λύπῃ ἐτιτρώσκετο» σε β’ παρακλητικό ήχο, άρχεται όμοια με το χαρακτηριστικό ιδιόμελο της Μεγάλης Παρασκευής «Ὅτε σὲ σταυρῷ προσήλωσαν παράνομοι». Στη μετάπλαση του αρχικού ιδιομέλου, το Χρωματικό γένος υπηρετεί την ένταση των δύο ύμνων, καθώς το νόημα μετακυλίεται από τον θρήνο της Παναγίας στην λύπη του Ιωσήφ που τον κατέτρωγε, όπως επί λέξει αναφέρει ο ύμνος, όταν αντιλήφθηκε την εγκυμοσύνη της Παρθένου.

Ωστόσο το δοξαστικό της Θ΄ Ώρας απομένει το πλέον χαρακτηριστικό, όπου βλέπουμε εμφανή την επίδραση του αρχαίου ύμνου στη σύνθεση του ύμνου των Χριστουγέννων. Πρόκειται για το τροπάριο «Σήμερον γεννᾶται ἐκ Παρθένου» το οποίο βαδίζει επακριβώς επάνω στο τροπάριο «Σήμερον κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου». Ο κάθε στίχος του τελευταίου μεταπλάθεται και περιγράφει την ασύλληπτη ταπείνωση του Υιού του Θεού κατά την Γέννησή του εκ Παρθένου Μαρίας. Η μεταγραφή του περιεχομένου των στίχων από την περιγραφή των φρικτών Παθών (Σταυρός, λόγχη, ήλοι, ακάνθινος στέφανος κλπ) στην υπερφυή Γέννησή Του στο ταπεινό σπήλαιο (Ράκη αντί για βασιλικά ενδύματα, φάτνη αντί για λίκνο κλπ) διασώζει την ενότητα της λατρευτικής μας παράδοσης, όπου κάθε γεγονός της Θείας Οικονομίας κορυφώνεται στο Πάθος και την Ανάσταση του Θεανθρώπου. Κάθε Εορτή αποτελεί ανάμνησή τους. Ο Χριστός έρχεται με σκοπό σταυρωθεί να πάθει και να αναστηθεί. Η υμνογραφία σε αυτό συμβαδίζει και με την εικονογραφία, όπου ο Χριστός δεν εμφανίζεται σε συγκινησιακό αισθητικά περιβάλλον ως αρτιγέννητο παχυλό βρέφος, αλλά σπαργανωμένος σαν με σάβανο μέσα σε κιβωτιόσχημη φάτνη –πράγμα που αποτελεί αναγωγή στον όλβιο Τάφο Του.

Σε όλους τους ύμνους των Ωρών της Παραμονής των Χριστουγέννων παρελαύνουν όλοι οι ήχοι της Οκταηχίας, όμοια με τα τροπάρια της Μεγάλης Παρασκευής, με κίνηση που εναλλάσσεται πάντα σε συνάρτηση με το περιεχόμενο. Στους Προεόρτιους Κανόνες είδαμε το Χρωματικό γένος να κυριαρχεί, με την ομαλή διάβαση από το σκληρό στο μαλακό χρωματικό, καθώς βαδίζουμε προς την κυριώνυμη ημέρα των Χριστουγέννων. Την νύκτα των Χριστουγέννων, οι δύο αυτάδελφοι υμνογράφοι Κοσμάς και Ιωάννης συνθέτουν Κανόνα σε α’ ήχο, που κυριαρχεί ως πανηγυρικός και μεγαλοπρεπής, στο χαριέστατο και σύντομο μέλος τους , όμοια με τον Κανόνα της Αναστάσεως και υπηρετεί την κορύφωση του εορταστικού κλίματος.

Κλίνοντας την παρούσα ομιλία θα ήθελα να ευχηθώ στον καθένα από εμάς να βιώσουμε όσο το δυνατόν εντονότερα την ευφρόσυνη και μεγάλη Εορτή των Χριστουγέννων. Ο Αλέξανδρος Μωραϊτίδης σημειώνει σε κάποιο διήγημά του ότι είναι «ἡ ἑορτή τοῦ γάλακτος καὶ τοῦ μέλιτος», καθώς αποτελεί εορτή της οικογένειας. Ανάλογα και εμείς να χαρούμε κατά την ευφρόσυνη εορτή των Χριστουγέννων συμμετέχοντας όσο μπορούμε πιο ενεργά σε αυτές τις όμορφες Ακολουθίες ιδιαίτερα δε στην Ακολουθία της Παραμονής των Χριστουγέννων.

Κωνσταντίνος Κουτούμπας

Υπ. Διδ. Θεολογίας

Εικονογράφος-Καθηγητής Βυζαντινής Μουσικής

ΠΗΓΕΣ-ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ:

Μωραϊτίδη Αλεξάνδρου, Ἄπαντα, τομ. Α, εκδ. «Γνώση και Στιγμή», Αθήνα 1990.

Μωραϊτίδη Αλεξάνδρου, Ἄπαντα, τομ. Β, εκδ. «Γνώση και Στιγμή», Αθήνα 1990.

Μωραϊτίδη Αλεξάνδρου, Ἄπαντα, τομ. Γ, εκδ. «Στιγμή», Αθήνα 1993.

Παπαδιαμάντη Ἀλεξάνδρου, Ἄπαντα, τόμ. Ε΄, ἐκδ. «Δόμος», Ἀθήνα 2005.

Σιάσου Λάμπρου, Ἐκκλησιαστικὴ καὶ λαϊκὴ εὐσέβεια, ἐκδ. «Π. Πουρναρᾶ», Θεσσαλονίκη 1994.

Σμέμαν Ἀλεξάνδρου, Ἡ Ἐκκλησία προσευχομένη, ἐκδ. «Ἀκρίτας» 2003^Β.

Φουντούλη Ιωάννου, Ἀπαντήσεις εἰς λειτουργικὰς ἀπορίας, εκδ. «Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος», τόμ. Α-Ε, Αθήνα 1997-2003.

Φουντούλη Ιωάννου, Τελετουργικὰ θέματα, εκδ. «Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος», Αθήνα 2002.